Historisch Bewijs: met welk zwaard werd Johan van Oldenbarnevelt vermoord?

Het Rijksmuseum heeft sinds 1878 een zwaard in de collectie waarvan lange tijd is beweerd dat Johan van Oldenbarnevelt ermee is onthoofd. Maar in 2018 dook er een andere kanshebber in Duitsland op, in de collectie van de Staatlichen Kunstsammlungen in Dresden. Is een van deze zwaarden daadwerkelijk hét zwaard waarmee de stichter en leider van de Republiek der Nederlanden werd vermoord? Deze vraag stond centraal in de eerste aflevering van het AVROTROS-programma Historisch Bewijs dat vanavond op NPO 2 werd uitgezonden. Op basis van het materiaal-technisch en historisch onderzoek kan geconcludeerd worden dat het zwaard uit Dresden hét zwaard is waarmee Johan van Oldenbarnevelt is onthoofd.

In het programma wordt de zoektocht van een team experts van het Rijksmuseum gevolgd die er alles aan doet om de onderste steen boven te krijgen in een baanbrekend onderzoek naar de echtheid van historische voorwerpen. Voor het eerst wordt natuurwetenschappelijk en materiaaltechnisch onderzoek gecombineerd met historisch archief- en bronnenonderzoek.

Onthoofd na politieke ruzie
Johan van Oldenbarnevelt werd in 1619 op het Haagse Binnenhof door de beul Hans Pruijm omgebracht na een oplopende politieke ruzie met prins Maurits van Oranje. Het zwaard in het Rijksmuseum werd eind 19e eeuw aan het Rijksmuseum geschonken. Er werd lange tijd niet getwijfeld aan de echtheid. Maar er gingen steeds meer stemmen op dat het verhaal wel eens niet kon kloppen. Was het een echt reliek of een gemaakt reliek? Er gingen nog meer bellen rinkelen toen in 2018 een tweede kanshebber, een zwaard uit een museum in de Duitse stad Dresden opdook. Een Duitse historica heeft dat zwaard aan de beul van Johan van Oldenbarnevelt weten te koppelen.

Materiaaltechnisch onderzoek
Voor het materiaaltechnisch onderzoek bekeek Robert van Langh, hoofd Conservation & Science, beide zwaarden in het metaalatelier van het Rijksmuseum. Op de zwaarden zijn geen organische resten of andere aanknopingspunten terug te vinden. Wel bevatten beide zwaarden een merkteken waaruit op valt te maken dat ze beiden in de periode voor de moord in Duitsland vervaardigd zijn. De Britse zwaardenspecialist David Edge beoordeelde beide zwaarden tijdens een bezoek aan Amsterdam en stelde vast dat alleen het zwaard uit Dresden voldoet aan alle eisen van een beulszwaard.

Historisch onderzoek
In het historisch onderzoek, geleid door Martine Gosselink, hoofd geschiedenis van het Rijksmuseum, werd de herkomst van beide zwaarden minutieus uitgeplozen. Martine en collega en conservator Stephanie Archangel, konden daarbij bogen op het onderzoek van twee collega’s, Jan de Hond en Lieke van Deinsen, die al heel ver waren in hun onderzoek. De weinig persoonlijke documenten van Hans Pruijm, de beul die Van Oldenbarnevelt executeerde, in het Utrechts Archief werden nageplozen maar dat leverde niks op. De herkomst van het zwaard kan via het eerdere onderzoek worden teruggeleid naar de inventaris een burgemeester van rond de periode van 1660 tot 1672, maar wie dat is, is onbekend. Een grootschalig onderzoek in het Haags gemeentearchief in de duizenden documenten van maar liefst 30 verschillende burgemeesters uit die tijd leverde niks op. Het was ondoenlijk om al die meters archief door te spitten. Dat zou jaren duren.

Zwaard uit Dresden is hét zwaard
Ondertussen deed een conservator in Dresden een zeer belangrijke vondst. In de oudste inventaris waarin het beulszwaard uit Dresden is beschreven, staat dat met dit zwaard verschillende zeer voorname personen geëxecuteerd zijn. Ook wordt hierin bevestigd dat Pruijm dit zwaard gebruikte in de laatste tien jaar van zijn carrière als beul. In die tien jaar valt ook het hoofd van Van Oldenbarnevelt. Op basis van deze bevindingen concludeert het team dat het zwaard uit Dresden hét zwaard is waarmee Johan van Oldenbarnevelt is onthoofd.

Martine Gosselink: “Het is natuurlijk best jammer dat niet het zwaard uit het Rijksmuseum hét zwaard is, maar aan de andere kant vertelt ook dit zwaard een belangrijk verhaal. Het zwaard is in de 19e eeuw in onze collectie gekomen. In deze eeuw werd gezocht naar de identiteit van Nederland. Tastbare herinneringen aan de nationale geschiedenis zijn daarbij ontzettend belangrijk. Dit zwaard is al in de 18de eeuw als reliek gemaakt. Het werd door de eeuwen heen mateloos vereerd en bewonderd door mensen die niet Oranjegezind waren, Van Oldebarnevelt was immers door toedoen van prins Maurits onthoofd. We máákten deze relieken om de verhalen uit de jonge jaren van de Republiek van de grote staatsmannen te kunnen vertellen. Om heel dicht bij de persoon van Van Oldebarnevelt te komen, die voor veel Nederlanders de grootste staatsman aller tijden was, en is. Dat gegeven laat meteen de blijvende waarde van dit reliek zien. Het blijft uiteraard gewoon zichtbaar in het Rijksmuseum.”

Volgende week onderzoekt het team de verfzakjes uit de collectie Six. Het verhaal gaat dat deze van Rembrandt zijn geweest. Als deze echt zijn, dan is dat wereldnieuws want van zijn schildermateriaal is nooit iets teruggevonden.